Thuốc chống co giật là gì? Các bài báo nghiên cứu khoa học

Giới thiệu

Co giật (seizure) là biểu hiện lâm sàng của sự phóng điện bất thường, quá mức hoặc đồng bộ của các neuron trong hệ thần kinh trung ương. Theo Tổ chức Y tế Thế giới, hơn 50 triệu người trên thế giới hiện đang sống chung với chứng động kinh (epilepsy), căn bệnh điển hình bởi các cơn co giật tái phát không kiểm soát (WHO Epilepsy Fact Sheet). Ngoài ảnh hưởng trực tiếp đến sức khỏe thể chất, co giật còn có thể gây chấn thương do ngã, sợ hãi xã hội và giảm chất lượng sống do lo lắng về tính bất ngờ của cơn bệnh.

Thuốc chống co giật (antiepileptic drugs – AEDs) ra đời nhằm ổn định hoạt động điện não, ngăn ngừa hoặc giảm tần suất, mức độ nặng của cơn co giật. Kể từ khi phenytoin được giới thiệu vào đầu thập niên 1930, danh mục AED đã mở rộng từ các phân tử thế hệ cũ như phenobarbital, carbamazepine và valproate, đến các thuốc thế hệ mới như levetiracetam, lamotrigine và perampanel. Việc lựa chọn AED cần cân nhắc giữa hiệu quả kiểm soát triệu chứng, hồ sơ tác dụng phụ, tương tác thuốc và đặc điểm cá nhân của bệnh nhân.

Trong bối cảnh y học cá thể hóa, nghiên cứu về cơ chế tác động, dược động học và tương tác thuốc của AED đóng vai trò then chốt để tối ưu hóa phác đồ điều trị. Hướng tới tương lai, các xu hướng phát triển bao gồm thuốc nhắm mục tiêu gen, chất điều chỉnh kênh ion đặc hiệu và liệu pháp phối hợp giữa AED với can thiệp thần kinh sâu nhằm nâng cao hiệu quả và giảm tác dụng phụ.

Định nghĩa “Thuốc chống co giật”

Thuốc chống co giật (AEDs) là nhóm dược chất có khả năng ức chế sự khởi phát hoặc lan truyền của hoạt động điện quá mức trong não, từ đó kiểm soát cơn co giật và giảm nguy cơ tái phát. Chúng tác động lên màng neuron, kênh ion và các chất dẫn truyền thần kinh để ổn định điện thế màng hoặc điều chỉnh tín hiệu synapse.

Theo Hội Thần kinh Hoa Kỳ (American Epilepsy Society), AEDs được phân thành các nhóm cơ chế chính dựa trên mục tiêu sinh học: ức chế kênh natri phụ thuộc điện thế, tăng hiệu ứng ức chế GABAergic, ức chế kênh calci T-type, và ức chế dẫn truyền kích thích glutamate (AES Guidelines). Mỗi cơ chế đóng góp vào việc giảm tính dễ bị kích thích của neuron và ngăn chặn các đợt phóng điện tập trung hoặc lan tỏa.

Khái niệm AED bao gồm không chỉ thuốc điều trị động kinh mạn tính mà còn các thuốc cấp cứu trong cơn co giật kéo dài hoặc co giật kháng trị, như diazepam tiêm tĩnh mạch hoặc midazolam dạng xịt mũi. Sử dụng AED đòi hỏi hiểu rõ dược lực, dược động học và hồ sơ an toàn để xác định liều thích hợp và phương thức theo dõi phù hợp.

Phân loại

AEDs được chia thành ba nhóm chính:

• Thế hệ cổ điển: Gồm phenobarbital, phenytoin, carbamazepine và valproate. Ưu điểm là hiệu quả kiểm soát tốt nhiều loại co giật, nhược điểm là tác dụng phụ như suy giảm nhận thức, mất điều hòa động tác và tương tác mạnh với enzyme gan.
• Thế hệ mới: Bao gồm levetiracetam, lamotrigine, oxcarbazepine, topiramate. Những thuốc này có hồ sơ tác dụng phụ nhẹ hơn, ít tương tác thuốc và nhiều lựa chọn dạng bào chế thuận tiện (viên nén, dung dịch uống, tiêm).
• Thuốc nhắm mục tiêu đặc hiệu: Như ezogabine (mở kênh KCNQ), perampanel (đối kháng thụ thể AMPA) và retigabine. Chúng nhắm thẳng vào kênh ion hoặc thụ thể glutamate, mở ra hướng điều trị cá thể hóa dựa trên cơ chế phân tử.

Nhóm	Ví dụ	Cơ chế chính	Lợi thế/Nhược điểm
Cổ điển	Phenytoin, Valproate	Ổn định kênh Na+	Hiệu quả rộng nhưng tác dụng phụ cao
Mới	Levetiracetam, Lamotrigine	Tăng hiệu ứng GABA, ổn định kênh Na+	Ít tương tác, dung nạp tốt
Đặc hiệu	Ezogabine, Perampanel	Mở kênh K+, ức chế AMPA	Điều trị cá thể hóa, chi phí cao

Cơ chế tác động

Cơ chế chính của AEDs tập trung vào việc ổn định điện thế màng neuron và điều chỉnh chất dẫn truyền:

• Ổn định kênh natri phụ thuộc điện thế: Phenytoin và carbamazepine kéo dài thời gian trạng thái đóng của kênh Na⁺, giảm khả năng tái khởi động của neuron.
• Tăng dẫn truyền GABAergic: Phenobarbital và benzodiazepines (diazepam, lorazepam) tăng ái lực của GABA tại thụ thể, kéo dài thời gian mở kênh Cl^– và giảm kích thích neuron.
• Ức chế kênh calci T-type: Ethosuximide ưu tiên giảm hoạt động kênh Ca²⁺ T-type ở nhân vú đồi thị, đặc hiệu kiểm soát co giật vắng ý thức (absence seizure).
• Ức chế dẫn truyền glutamate: Perampanel đối kháng không thuận nghịch thụ thể AMPA, ngăn tín hiệu kích thích quá mức.

Các cơ chế bổ trợ bao gồm điều chỉnh kênh K⁺ (ezogabine) và ức chế tái hấp thu cannabinoid nội sinh (cannabinoid-based AEDs), đang được nghiên cứu bổ sung cho phác đồ điều trị động kinh kháng thuốc.

Dược động học và dược lực học

Thuốc chống co giật (AEDs) được hấp thu qua đường tiêu hóa với sinh khả dụng biến thiên: levetiracetam >95%, lamotrigine ~98%, carbamazepine 70–85%. Thời gian đạt nồng độ đỉnh (T_max) dao động từ 1–4 giờ tùy thuốc. Phân bố thuốc vào máu và dịch não tủy phụ thuộc độ gắn kết protein: valproate gắn tới 90%, trong khi levetiracetam chỉ gắn ~10%.

Chuyển hóa chủ yếu qua gan bởi enzyme CYP450 (phenytoin, carbamazepine) với nguy cơ tương tác thuốc cao, còn levetiracetam và gabapentin được thải trừ nguyên dạng qua thận. Thời gian bán thải (t_1/2) của AEDs thay đổi rộng: ethosuximide ~60 giờ, phenytoin ~22 giờ, levetiracetam 6–8 giờ, yêu cầu điều chỉnh liều khi suy thận hoặc gan.

Thuốc	Sinh khả dụng	t1/2 (giờ)	Chuyển hóa
Levetiracetam	>95%	6–8	Thận, nguyên dạng
Lamotrigine	98%	25–33	Gan (UGT glucuronidation)
Carbamazepine	70–85%	25–65	Gan (CYP3A4)
Valproate	80–100%	9–16	Gan (β-oxidation, UGT)

Chỉ định lâm sàng

AEDs được sử dụng để điều trị các loại co giật và động kinh sau đây:

• Co giật cục bộ (focal seizures): với hoặc không kèm mất ý thức, thường dùng carbamazepine, lamotrigine, levetiracetam.
• Co giật toàn thể: tonic–clonic, vắng ý thức (absence), myoclonic và atonic. Ethosuximide ưu tiên cho absence, valproate cho đa loại cơn.
• Cơn động kinh kháng trị: phối hợp nhiều AEDs hoặc dùng perampanel, ezogabine khi thất bại với thuốc cổ điển và mới.
• Phòng ngừa co giật cấp: diazepam tĩnh mạch hoặc midazolam xịt mũi trong status epilepticus (FDA Guidelines).

Ngoài ra, một số AEDs còn chỉ định trong:

• Đau thần kinh: gabapentin, pregabalin điều trị đau dây thần kinh sau zona.
• Rối loạn lưỡng cực: valproate, lamotrigine hỗ trợ ổn định tâm trạng.
• Migraines: topiramate và valproate giảm tần suất và độ nặng của cơn đau đầu.

Tác dụng phụ và an toàn

Hầu hết AEDs có thể gây tác dụng phụ nhẹ: mệt mỏi, chóng mặt, buồn ngủ, rối loạn tiêu hóa. Tuy nhiên, một số thuốc có nguy cơ nghiêm trọng hơn:

• Valproate: độc gan, tăng men gan, dị tật ống thần kinh thai nhi (WHO Pregnancy Safety).
• Carbamazepine: giảm bạch cầu, thiếu máu tan máu, hội chứng Stevens–Johnson.
• Phenytoin: tăng mọc lông, rối loạn xương khớp, độc thần kinh.
• Lamotrigine: phát ban da nặng, hiếm gặp hoại tử da (TEN).

Thuốc	Tác dụng phụ chính	Phòng ngừa/giám sát
Valproate	Độc gan, dị tật bào thai	Theo dõi AST/ALT, siêu âm thai
Carbamazepine	Giảm bạch cầu, SJS	CBC, HLA-B*1502 ở châu Á
Lamotrigine	Phát ban da	Tăng liều chậm, giám sát da
Levetiracetam	Thay đổi tâm thần, kích động	Theo dõi hành vi, liều khởi đầu thấp

Tương tác thuốc

Nhiều AEDs cổ điển là chất cảm ứng hoặc ức chế CYP450, dẫn đến tương tác với:

• Thuốc tránh thai: carbamazepine và phenytoin giảm hiệu quả, tăng nguy cơ mang thai ngoài ý muốn.
• Kháng đông warfarin: tương tác mạnh, cần điều chỉnh INR.
• Thuốc tâm thần: liều cần cân nhắc khi phối hợp với benzodiazepines.

Levetiracetam và gabapentin ít tương tác thuốc, phù hợp cho bệnh nhân đa bệnh lý. Việc theo dõi nồng độ thuốc trong huyết thanh giúp tối ưu liều và giảm ngộ độc.

Nghiên cứu và xu hướng tương lai

Xu hướng mới trong điều trị động kinh bao gồm phát triển thuốc nhắm đích gen (antisense oligonucleotides) như inotersen cho các đột biến hiếm. Gene therapy đang thử nghiệm trong ung thư động kinh do đột biến SCN1A.

Liệu pháp điều khiển thần kinh sâu (deep brain stimulation) kết hợp với AEDs cho thấy giảm 50–70% tần suất cơn co giật ở nhóm bệnh nhân kháng trị. Công nghệ stimulation mang tính cá thể hóa theo chu kỳ giấc ngủ và hoạt động điện não.

• Ứng dụng AI và mô hình máy học dự đoán cơn co giật và tối ưu hóa phác đồ.
• Phát triển AEDs phân tử nhỏ nhắm mục tiêu kênh ion đặc hiệu, giảm tác dụng phụ.
• Khái niệm “digital pills” theo dõi tuân thủ điều trị qua cảm biến tích hợp.

Tài liệu tham khảo

• French JA, et al. “Antiepileptic drug therapy: evolution and the future.” Ann Neurol. 2020. DOI: 10.1002/ana.25762.
• Perucca E. “Pharmacological and therapeutic properties of valproate.” Pharmacol Res. 2002. DOI: 10.1006/phrs.2001.0940.
• Brooks‐Kayal AR, Shinnar S. “Advances in the development of antiepileptic drugs.” Neurology. 2019. DOI: 10.1212/WNL.0000000000006673.
• World Health Organization. “Guidelines for the management of epilepsy in adults.” 2019. Link.
• National Institute for Health and Care Excellence. “Epilepsies: diagnosis and management.” NICE Guideline NG217, 2022. Link.